PROJEKTY OKŁADEK ANDY WARHOLA

Udostępniona pod koniec kwietnia na IV piętrze warszawskiego Pałacu Kultury i Nauki wystawa "Dali kontra Warhol" powinna stanowić obowiązkowy element edukacyjny dla każdego miłośnika płyt winylowych. Andy Warhol przez wiele lat używał okładek jako promującego siebie nośnika reklamowego - oglądając je można odnieść wrażenie, że twarze gwiazd nie są tu najważniejsze.

Piotr Metz i Szymon Majewski - ambasadorzy wystawy Dali kontra Warhol.

Muzyka odegrała w życiu Warhola niezwykle ważną rolę – odegrała w sposób wręcz dosłowny, bo Andy lubił otaczać się muzykami, którzy budzili kontrowersje. Ludźmi o niejasno zdefiniowanej płci i orientacji seksualnej. Poniekąd też taki był. W tamtych czasach słowo „gwiazda“ było zazwyczaj synonimem skandalu, a skandal dawał szansę na bycie gwiazdą.

Na początku swojej kariery Warhol pracował jako ilustrator. Tworzenie projektów okładek traktował jako zwykłą pracę zarobkową, zaczynał w wieku 21 lat. Właśnie przeprowadził się z Pittsburgha do Nowego Jorku. Zleceniodawcą  było słynne Museum of Modern Art, a okładkę przygotowano z okazji wielkiej wystawy sztuki meksykańskiej, która odbywała się w MoMA w 1949 roku. Materiał z tradycyjną muzyką z Ameryki południowej nagrano w roku 1940. W projekcie tej koperty Warhol zainspirował się rysunkiem z oryginalnego manuskryptu. Na ilustracji widać sześciu muzyków grających na ludowych instrumentach. 

Carlos Chávez - A Program of Mexican Music (1949)

Orkiestra pod pod batutą Carlosa Cháveza nagrała tradycyjną muzykę z Ameryki południowej wykonywaną na współczesnych instrumentach. Źródłem notacji był manuskrypt Coder Florentiinus – dokument spisany w XVI wieku przez konkwistadorów i opowiadający o życiu Azteków. W projekcie tej koperty Warhol zainspirował się jednym z rysunków, jaki znajduje się na 13 stronie oryginalnego manuskryptu Coder Florentiinus. Na ilustracji widać sześciu muzyków grających na ludowych instrumentach. Warhol przekształcił, a następnie skopiował grafikę, umieszczając obrazki pionowo – jeden nad drugim. Ilustrująca zawiera także element ozdobny - to graficzne przedstawienie indiańskiego totemu. Oddziela on grafikę od opisu po prawej stronie.

 Wystawa Dali kontra Warhol - fragment ekspozycji poświęconej płytom winylowym.

Kolejne okładki nie zdradzają jeszcze pełni talentu Warhola. Obwoluty powstające w latach 50-tych to mieszanina różnorodnych pomysłów i koncepcji. Na płycie Thelenousa Monka widać odręczne notatki matki Warhola. Koperta płyty Counta Basiego to pierwsza praca, na której pojawia się twarz muzyka.

Większość pierwszych prac Warhola to kolaże. Łączy w nich rysunki instrumentów, pulpitów nutowych, postaci oraz przetransformowane zdjęcia. Bardzo często rezygnuje z pokazania całej postaci, podkreślając rolę rąk lub dłoni. Widzimy to na przykład na okładce płyty Kenny Burrella.

Reid Miles i Blue Note

Początkowo był zawodowym żołnierzem w marynarce amerykańskiej. Został jednak przyłapany na kradzieży opon i po odbyciu karnej służby na Alasce musiał porzucić wojsko. Zatrudnił się jako asystent Johna Hermansadera w Los Angeles, a następnie został zatrudniony na stałe przez jednego z klientów – słynną wytwórnię jazzową Blue Note Record. W latach 1952-1967 stworzył dla Blue Note i innych wytwórni przeszło 500 okładek (często we współpracy z fotografem Francisem Wolffem). Rzucił jednak projektowanie graficzne, zajmując się fotografią i reklamą telewizyjną.

Okładki projektowane dla Blue Note są zazwyczaj oszczędne w formie. Reid Miles - nadworny grafik wytwórni stosował ograniczoną liczbę kolorów i geometryczne kształty, eksperymentował z układem i typografią. Jako jeden z pierwszych używał tricków dla przyciągnięcia uwagi odbiorcy (np. często brzegi jego okładek były białe, by klient w sklepie chcąc sprawdzić co to za płyta, musiał wyciągnąć ją z szeregu pozostałych). Twórczość Milesa była przełomem, przez wielu uznawany jest za mistrza tego fachu. Młody Andy Warhol zapewne wzorował się nieco na pracach Milesa, podobieństwa widać gołym okiem lecz z biegiem czasu kolejne prace zaczynają wyróżniać się i nabierają typowego warholowskiego charakteru.

Wśród płyt znajdziemy także polski akcent. Oto okładka płyty z muzyką Fryderyka Chopina. Nokturny to krótkie, romantyczne, bardzo spokojne i zrównoważone oraz nastrojowe utwory instrumentalne. Ich inspiracją jest  poetycki nastrój nocy. Na okładce Warhol użył motywu kwiatów. Na grafice widać kwiaty mariposa – mylone często z popularnym w makiem. Okładka przygotowana jest w konwencji szkicu na żółtym tle, dlatego aby wywołać wrażenie nocy, w prawym, dolnym rogu umieszczone są trzy świetliki.

Frédéric Chopin - Chopin Nocturnes - Vol. II played by Jan Smeterlin (1956)

Prace Warhola zazwyczaj są kolorowe. Tworząc okładkę do Błękitnej Rapsodii Georga Gershwina nie mogło zabraknąć koloru niebieskiego. Przewrotnie, na niebieskim tle odnajdujemy opis nawiązujący do dominującego w Wielkim Kanionie żółtego koloru. Żółty jest fortepian oraz tło na którym widzimy tytuł albumu, ale wspomniany fortepian unosi się na niebieskiej, pokrytej delikatnymi wzorami, plamie.

George Gershwin / Ferde Grofé - Rhapsody in Blue / Grand Canyon Suite (1957)

Przyglądanie się opakowaniu płyty winylowej jest częścią przyjemności kontaktu z nagraniem. Bardzo często dzięki okładkom, możemy lepiej zrozumieć treść płyty i dostrzec to, czego nie znajdziemy na ścieżce dźwiękowej. W czasach gdy winyle były praktycznie jedynymi nośnikami muzyki, okładka stała się częścią sztuki popart. Jej masowość – a warto pamiętać, że w tamtych czasach nakłady płyt sięgały setek tysięcy, a czasami nawet milionów sztuk – powielana okładka stanowiła doskonały nośnik reklamy i była wizytówką artysty-grafika.

Wystawa Dali kontra Warhol - fragment ekspozycji poświęconej płytom winylowym.

Sticky Fingers i The Rolling Stones

Prawdopodobnie każdy zna nazwę jednego z największych zespołów rockowych wszech-czasów – mamy na myśli The Rolling Stones. Album „Sticky Fingers“ jest ich 11 płytą studyjną i jest to jeden z najważniejszych albumów w historii rockandrolla.

Okładka przedstawia sugestywne zbliżenie fragmentu spodni, a dokładniej zamka wraz z wyraźnie zaznaczonym dość charakterystycznym, podłużnym kształtem. Modelem do tego zdjęcia był Joe Dallesandro, a oryginalna pierwsza wersja okładki zawierała prawdziwy zamek błyskawiczny, po rozpięciu którego zobaczyć można było wielki czerwony, wydrukowany na obwolucie płyty - język. Stanowi od tego czasu nowe logo zespołu. Wpisany w muzykę rockową bunt, jest jego nieodzowną częścią, a okładka stanowi tego wizualny przedsmak. Płyta „Sticky Fingers” wzbudziła właśnie tego typu emocje. Zdjęcie na okładce spełniło swoją rolę i szybko stało się zarówno artystyczno-obyczajowym jak i muzycznym wydarzeniem. Frywolność pomysłu przekraczała granice akceptacji wielu wydawców.

Warhol, jako honorarium otrzymał od Stonesów 15.000 funtów. W pierwszym miesiącu album sprzedano w ilości pół miliona egzemplarzy, a Warhol stwierdził:

„... byłem największym przebojem tej płyty a zarobiłem tak niewiele.
Następnym razem będę chciał dostać procent za każdy sprzedany album.“

Wystawa Dali kontra Warhol - okładki kolejnych wersji płyty Velvet Underground and Nico.

Każda zaprojektowana przez niego okładka posiada swoją dłuższą lub krótszą historię. W symbolice zawartych na kopercie detali autor projektu zazwyczaj przekazuje jakąś informację. Lata 70-te XX wieku to czas gdy wizerunki artystów znane były tylko z gazet, plakatów i okładek płyt. Jest to jeden z powodów, dla których tak często gwiazdy są bohaterami muzycznych prac Warhola. Ceny tych grafik dziś szokują, ale tłumaczą jednocześnie w jaki sposób Andy stał się bogaty.

Prezentowana kolekcja płyt to przekrój nieomal wszystkich gatunków muzycznych. Wśród artystów znajdziemy zarówno popową wokalistkę Debie Hary z zespołem Blondie, Arethę Franklin czy Johna Lennona. Wśród artystów mniej znanych – na przykład zespół The Smiths.

Nie mogło zabraknąć tu także jednego z największych buntowników tamtych czasów – Johna Lennona. Tworzenie projektu graficznego prezentowanej okładki koordynowała Yoko Ono. Zadanie powierzyła Warholowi, którego często widywała na różnych spotkaniach śmietanki artystycznej. Dała mu dwie fotografie męża. Pochodziły one z jego prywatnej kolekcji i stały się bazę projektu graficznego. Efekt widzimy na awersie i rewersie. Jest to jeden z najbardziej wyciszonych oraz intymnych portretów, jakie Warhol kiedykolwiek stworzył. Zbliżenie na twarz Johna wyraża bliską przyjaźń, jaka łączyła go z Andym. Czarne, ponure tło uwidacznia stratę, jaką poniósł świat muzyki, a pomarańczowy odcień przywołuje wspomnienie niezliczonych świec, zapalonych na całym świecie w dniu, w którym ogłoszono zabójstwo Lennona.

Banan Velvet Underground

Jednak najsłynniejszą z prezentowanych na wystawie okładek jest bez wątpienia płyta zespołu Velvet Underground. Kopertę z żółtym bananem rozpoznają wszyscy fani muzyki tamtych czasów – zostawiliśmy ją na deser. Słynny banan z okładki płyty Velvet Underground i Nico. ozdabia debiutancki album zespołu. Wydano go w marcu 1967. Zespół – co nie powinno dziwić - zyskał rozgłos poprzez eksperymentalne występy oraz kontrowersyjne tematy utworów. Zaraz po premierze, spowodowały one natychmiastowe wycofanie płyty ze sprzedaży. Wiele sklepów nie chciało jej promować, stacje radiowe zaprzestały emisji nagrań, a czasopisma branżowe nie zamieszczały reklam. Wszystko to przyczyniło się do finansowej klęski, której skutki odczuło także wydawnictwo Verve. Z pierwszego nakładu sprzedało się zaledwie 10 tysięcy sztuk płyty.

Wystawa Dali kontra Warhol - w tle orginał pierwszej okładki płyty Velvet Underground and Nico.

Okładka nie zawiera nazwy zespołu. Obok żółto-czarnego banana widnieje nazwisko Andy Warhol. W tamtych czasach było to chyba na tyle nowatorskie, że aż niezrozumiałe. Późniejsze wersje okładek zawierają już nazwę Velvet Underground, co można odczytać jako brak wiary zespołu w magiczną moc żółtego owoca... po latach okazało się, że nie mieli racji. Ta okładka i banan jako swoisty tajemniczy symbol, bronią się same.

Na białym tle, w okolicach ogonka,  widniał napis ze strzałką: „pill slow and see“. Obieraj powoli i patrz. Po przeczytaniu należało – zgodnie z instrukcją – powoli zdjąć samoprzylepną folię z żółtą skórką banana. Ukazał się wówczas obrany, różowy, nagi i bezbronny banan. Tych konotacji tłumaczyć nie trzeba – chodziło o seksualność, która w ówczesnej Ameryce była tematem tabu.

Kolejna historia dotyczy rewersu koperty. Zespół umieścił tam zdjęcie, na którym w tle, i najprawdopodobniej przez przypadek, znalazł się jeden z aktorów Andy’ego Warhola. Eric Emerson – bo o nim mowa, popadł w tamtym czasie konflikt z prawem. A powodem jego kłopotów były oczywiście narkotyki. Poszukując źródła dochodu, podał do sądu swoich kolegów zarzucając im nielegalne rozpowszechnianie własnego wizerunku. W efekcie płytę wycofano ze sprzedaży, a kiedy ponownie wróciła na półki sklepowe, jej obwoluta nie zawierał już ani zdjęcia Emersona, ani foli ze skórką banana. Realizacja artystycznej wizji Warhola wymuszała bowiem zatrudnienie pracownika, który przyklejał fragment folii na każdym egzemplarzu płyty. Przy towarzyszącym płycie skandalu i małej popularności wydawnictwa, okładkę znacząco uproszczono. Mimo wszystko, album stał się jednym z najważniejszych w historii . Magazyn Rolling Stone uplasował go na 13-tej pozycji 500-set albumów wszech czasów.

Interpretacja wizerunku banana nie jest łatwa... Niektórzy twierdzą, iż jest to swoisty portret Nowego Jorku. Kolory żółty i czarny mają symbolizować temperaturę rasowego tygla tego wielkiego miasta. Żółty to kolor przypisany Azjatom, czarny to oczywiście  Afryka. Dla białej ludności miasta pozostał Underground, a dokładniej Velvet Underground.

Dla każdego, kto interesuje się historią muzyki i winylami warszawska wystawa będzie niewątpliwie ciekawym wydarzeniem. Wiele okładek prezentowanych jest w Polsce po raz pierwszy, wiele z nich to unikaty, a płyty to poszukiwane, kolekcjonerskie rarytasy. Wystawa Dali kontra Warhol czynna jest do 7 października 2017. Ekspozycję zwiedzać można w godzinach 9.00 - 19.00.